Donja Saskia en haar prins
Roman over Nederlands Brazilië

Bert Ernste

Oktober 2012

In de zeventiende eeuw tijdens de Tachtigjarige Oorlog leek het er even op dat Brazilië een Nederlandse kolonie zou worden. Dat was althans het streven van de Heren XIX, de bewindvoerders van de West-Indische Compagnie (WIC), toen Portugal onder de Spaanse kroon viel. Voor het toenmalige ‘Nederland’, de Zeven Provinciën die in de Tachtigjarige Oorlog voor onafhankelijkheid vochten tegen Spanje, een uitgelezen kans om ook de Portugese -nu Spaanse- koloniën in te pikken. Er waren zelfs plannen om te komen tot een heuse ‘volksplanting’, al bleven die plannen uiteindelijk achter bij de wens voor snel rendement.

In Nederlandse geschiedenisboeken komt deze Braziliaans-Hollandse geschiedenis er bekaaid vanaf. Op zich wel logisch, waar er veel te vertellen valt over de strijd in Europa tegen de Spanjaarden. Als standaardwerk over de Nederlandse periode in Brazilië geldt het boek van de Britse historicus Charles Boxer De Nederlanders in Brazilië 1624-1654.

Ook in de Nederlandse literatuur kom je maar weinig boeken tegen over, of geïnspireerd door Hollands Brazilië. Niet zo lang geleden verscheen Achter het riet van Vinco David, waarvan ik dacht dat het de eerste en enige Nederlandse roman spelend in Nederlands Brazilië was. Bij toeval vond ik evenwel Donja Saskia en haar prins van P.J. Risseeuw uit 1975. Het verhaalt van een vondelinge, Saskia, die om haar verre te houden van een verliefde rijke jonkheer naar een suikerplantage in Nederlands Brazilië wordt gestuurd. Ze reist daarheen met hetzelfde schip als Johan Maurits van Nassau-Siegen, die als gouverneur orde op zaken moest stellen in Nederlands Brazilië, waar de Portugezen zich nog steeds verzetten tegen de Hollandse bezetting en de losbandigheid hoogtij vierde.

Het aardige van Donja Saskia en haar prins is dat een groot deel van het boek bestaat uit de verslagen van de geheimschrijver van de gouverneur. Persoonlijke secretaris zouden we nu waarschijnlijk zeggen. Daardoor biedt het boek een aardige en (voor zover ik dat kan beoordelen) getrouwe weerslag van de Nederlandse geschiedenis in Brazilië. Johan Maurits toog naar Brazilië gewapend met het Braziliaanse handboek van Johannes de Laet, recent opnieuw uitgegeven onder de titel Suiker, verfhout & tabak.

In het gevolg van Johan Maurits reisden kunstenaars en wetenschappers mee die Brazilië in beeld moesten brengen. Willem Piso en Georg Markgraf brachten de plantenwereld in kaart, en schilders als Frans Post, Zacharias Wagener en Albert Eckhout schilderden het exotische landschap, de lokale bewoners en de illustraties bij de plantenbeschrijvingen in de Historia Naturalis Brasiliae. Op Wagener na spelen deze historische figuren allemaal een rol in Donja Saskia en haar prins.

Interessant detail is dat in dit boek onder ‘Brazilianen’ uitsluitend de inheemse (indiaanse) bevolking wordt verstaan. Dat is natuurlijk correct, zeker aan het begin van de zeventiende eeuw, toen de immigratie in Brazilië nog maar in de kinderschoenen stond.

Donja Saskia en haar prins vertelt van de veld- en zeeslagen, die Johan Maurits levert met de Portugezen/Spanjaarden, maar ook van de (godsdienst)vrijheid die de gouverneur aan de verschillende gezindten, katholieken, protestanten en joden geeft. De Nederlandse protestantse dominees protesteren wel, maar Johan Maurits ziet goed in dat onderdrukking van vooral de katholieken alleen maar tot aanhoudende conflicten met de Portugezen kan leiden en die heeft hij nodig om de suikerplantages gaande te houden. Johan Maurits stelt zelfs een soort parlement in, waarin alle bevolkingsgroepen zitting hebben. Voor die tijd vooruitstrevend, al wordt de rol van Johan Maurits als verlichte geest ook wel wat overschat. De Indianen werden vrij gesteld van slavernij, maar slaven uit Afrika waren nodig om het werk te doen op de suikerplantages. Ondertussen werd Johan Maurits rijk. In Den Haag liet hij het Mauritshuis bouwen.

De West-Indische Compagnie stuurde steeds te weinig troepen en schepen om de Portugezen definitief te verslaan en toen Portugal weer onafhankelijk werd, verdween de grondslag voor de strijd tussen beide mogendheden.

Naast het historische verhaal uit de verslagen van de secretaris vertelt Donja Saskia en haar prins natuurlijk het verhaal van Saskia Vondelinge. Dat is een traditioneel verhaaltje van een weeskind dat ineens van een edele familie blijkt te zijn en dan met een hooggeplaatst persoon kan trouwen, nadat menig man reeds een oogje op haar had laten vallen. De menging van de verslagen van de geheimschrijver van de gouverneur met dat verhaal van het weeskind Saskia is helaas wat onevenwichtig, ook qua stijl.

Kortom: voor in Brazilië geïnteresseerde lezers aardig om te lezen, zeker omdat de verslagen van de secretaris de geschiedenis van Nederlands Brazilië goed volgen, maar niet zo’n goed boek.

Meer Brazilië | Index artikelen | Contact