Na de crises, een nieuw begin?

Bert Ernste

Februari 2009

Staan we voor een nieuw begin? Je zou het denken, nu de wereld aan diverse crises het hoofd moet bieden.

Klimaat
Sinds enige tijd zijn de meeste leiders van de wereld (eindelijk) overtuigd van de urgentie van het klimaatcrisis. Als we niet heel snel iets doen aan de uitstoot van broeikasgassen, zullen veranderingen in het klimaat met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid catastrofale gevolgen hebben. Dat inzicht lijkt nu gedeeld te worden door de meeste van de wereldleiders. Meer over het trage klimaatinzicht van de wereldleiders.

Financiële en economische crisis
Ondertussen heeft de financiële crisis duidelijk gemaakt dat het niet langer verder kan met een financieel-economisch systeem, waarin winst op korte termijn het enige criterium (en basis voor beloning van de top) was. Daardoor gingen financiële instellingen roekeloze producten uitvinden en versleuteld uizetten op de financiële markten.

De financiële crisis is nu overgegaan in een economische crisis, die wel eens hard kan aankomen. De leiders van het rijke deel van de wereld, eind januari 2009 weer bijeen in Davos, doen voorstellen voor veranderingen. Meer toezicht, meer overheidsbemoeienis. Volgens econome Noreena Hertz maken we het einde mee van “het ‘Gucci-kapitalisme’. Een periode waarin de markt, zelfregulering, eigenbelang, hebzucht en consumentisme de boventoon voerde[n].” (NRC Handelsblad 31 januari 2009.) Meer over het falen van het economisch systeem.

Rechtsstaat in crisis
De ‘oorlog tegen het terrorisme’, die de Amerikaanse president Bush afkondigde na de aanslag op de twin towers van New York, heeft, zo zien inmiddels steeds meer mensen, averechtse gevolgen gehad. De Verenigde Staten en Groot-Brittannië zijn op basis van leugens en halve waarheden een oorlog begonnen in Irak, die het terrorisme niet heeft bestreden (Irak had niets te maken met terrorisme), maar juist heeft aangewakkerd. De oorlog in Afghanistan leidde niet tot de aanhouding of dood van Osama Bin Laden, de hoofdverachte van de aanslag op de twin towers, of het uitschakelen van zijn beweging Al Quaeda. De opbouw van Afghanistan dreigt te mislukken.

De strijd tegen het terrorisme van Bush heeft bovendien geleid tot uitholling van de rechtstaat: systematisch martelen van terreurverdachten, opsluiting van verdachten zonder aanklacht en toegang tot rechtshulp, illegale (dat wil zeggen met bedenkelijke juridische trucs ‘gerechtvaardigde’ afluisterpraktijken. Dat allemaal in het lichtende voorbeeld van beschaving, dat we dachten dat de Verenigde Staten zijn. Na jaren verblind te zijn geweest door de angst, die leiders als Bush verspreidden, zien nu steeds meer mensen dat de oorlog in Irak een grove misrekening was en willen verandering. Meer over de domme ‘oorlog’ tegen het terrorisme.

Verwachtingen
Niet voor niets zijn de verwachtingen van Amerika’s nieuwe president Barack Obama hoog gespannen, om niet te zeggen euforisch. Hij zou een nieuw begin betekenen voor de Verenigde Staten en daarmee voor de wereld als geheel. Dat klopt, na de rampzalige jaren onder president Bush, ook wel een beetje. Obama wil de ongelijkheid tussen rijk en arm in de Verenigde Staten (enorm gegroeid onder de achtereenvolgende conservatieve regeringen) bestrijden en serieus werk maken van een gezondheidsverzekering voor alle Amerikanen. Hij wil een einde maken aan het juridische zwarte gat Guantánamo en een einde maken aan de oorlog in Irak. Verder werkt hij aan een economisch herstelplan.

Economie: repareren of iets nieuws beginnen
De dagelijkse werkelijkheid is evenwel een stuk weerbarstiger dan de euforische aanhangers van Obama binnen en buiten de Verenigde Staten zich lijken te realiseren. De economische plannen van Obama en de voorstellen gedaan op de economische top in Davos houden allerminst fundamentele veranderingen in. Er is onder de wereldleiders ook nauwelijks discussie over een economisch systeem dat minder afhankelijk is van fossiele brandstoffen en minder gebaseerd is op ongebreideld consumentisme. De wereldleiders proberen het kapitalisme eigenlijk alleen maar te repareren. Een paar kleine aanpassingen willen ze nog wel doen, maar iets echt nieuws komt daar niet uit voort. De vraag is of dat niet zal leiden tot lapwerk, oftewel (op termijn) meer van de ellende, die we nu hebben, als de gerepareerde onderdelen (wat extra corrigerende mechanismen voor de ‘markt’ door meer staatstoezicht en dergelijke) gaan slijten.

Moeten we, gezien de diepte van de crisis, niet een radicaal nieuw economisch systeem voor de wereld ontwerpen, een systeem dat wel rekening houdt met internationale ongelijkheid, milieu, uitbuiting, ongezonde werkomstandigheden en ga zo maar door? Wordt daar eigenlijk wel over nagedacht? Ja, door de anders-globalisten, die in 2009 hun Wereld Sociaal Forum houden in de Braziliaanse stad Belém in het Amazonegebied. Overigens gaat het daar dit jaar vooral over inheemse volkeren en veel minder over een nieuw wereldeconomisch systeem. Weinig mensen horen de anders-globalisten. Dat komt deels doordat de discussie over een nieuw systeem erg abstract is. Dat is onvermijdelijk als je groot wilt denken en daar moet je mee beginnen, als je niet wilt blijven knutselen met het bestaande systeem. Deels worden de anders-globalisten niet gehoord, omdat de beweging sterk verdeeld is (en de afgelopen jaren veel tijd verdeed met onderling gesteggel). De westerse media besteden ook weinig aandacht aan echte alternatieven voor het wereldeconomisch systeem. Uiteindelijk volgen de media (grosso modo, wie zoekt kan veel tegengeluiden vinden *) zeker in moeilijke tijden toch wat slaafs de leiders van de Westerse wereld. Die zijn helaas weinig vernieuwend.

Obama: te hoge verwachtingen
Is president Obama misschien wel een echte vernieuwer, zoals de wereld lijkt te geloven (of wil geloven)? Ja, hij lijkt superintelligent en kan wellicht veel voor elkaar krijgen. Hij lijkt ook wel van plan om een aantal heilige huisjes omver te trappen. De nieuwe president is echter ook een product en onderdeel van een politiek systeem, waar zakenbelangen via onvoorstelbaar sterke lobbies buitengewoon veel invloed hebben. De Amerikaanse democratie wordt wel een dollardemocratie genoemd. Invloed is te koop. Hoe smal zijn dan de marges voor Obama? Kan hij voldoende tegenmacht bieden tegen corporate america? De verzekeringsmaatschappijen startten tijdens het presidentschap van Bill Clinton een massale campagne tegen het plan om te komen tot een algemene ziektekostenverzekering. Om maar een voorbeeld te noemen. Lukt Obama, wat Hillary Clinton (toegegeven, ook door eigen falen) toen niet lukte? De verwachtingen zijn mede door het moderne mediageweld zo hoog gespannen, dat het alleen maar tegen kan vallen.

Klimaat: veel woorden, nog steeds weinig beleid
Ook wat het klimaat betreft valt nu al te zien dat er, ondanks de consensus dat er heel snel heel veel moet gebeuren, in de praktijk alleen maar marginaal beleid wordt gevoerd. Bovendien lijkt het er op dat de wereldleiders de nieuwe inzichten over het klimaat al weer vergeten door de economische crisis. Er is wel wat marginaal beleid zoals meer subsidie voor zonnecellen en dergelijke, en het stimuleren van spaarlampen. Er is echter geen echt ambitieus programma om over te stappen op niet-fossiele brandstoffen.

Gebrek aan toekomstvisie
De meeste wereldleiders missen een omvattende toekomstvisie. Als ze al zo’n visie hebben, dan delen ze die niet met de kiezers, behalve in een paar losse en daarmee weinig zeggende slogans. Verkiezingen draaien tegenwoordig om een paar accenten in het beleid, een beetje meer dit, een beetje minder dat, en vooral om persoonlijkheden. Ondanks de crises, waar we voor staan: klimaat, financieel-economisch en als rechtstaat in de strijd tegen het terrorisme, zijn ingrijpende maatregelen niet erg waarschijnlijk. Het wordt meer van hetzelfde, met hier en daar een correctie. Begeleid door grote woorden, die het gemorrel in de marge moeten verbloemen. Dat zou nog best een tijd goed kunnen gaan, maar het gaat gegarandeerd een keer echt fout.

* Wie heeft naast baan en gezin de tijd om actief naar alternatieven te zoeken? De meeste mensen moeten het hebben van televisiejournaals en misschien een krant. Het idee dat het internet een nieuwe vorm van democratie mogelijk zou maken is vooralsnog niet bewaarheid. De informatie is er wel, maar leidt eerder tot versplintering (ieder zijn eigen hoekje op het internet) dan tot een sociale beweging, die een andere koers afdwingt van de politiek.

Meer opinie | Meer mediacommentaren | Contact