Gevaren opkomst van PVV en collega’s

Bert Ernste

September 2010

Is de opkomst van partijen als de Partij voor de Vrijheid (PVV) een gevaar? Krijgen we straks spijt als haren op ons hoofd dat we niet te hoop zijn gelopen tegen de opkomst van ‘populistisch rechts’?

In diverse landen van Europa krijgen ‘populistisch rechtse’ partijen steeds meer aanhang. In Italië is ‘populistisch rechts’ zelfs al jaren aan de macht onder leiding van Silvio Belusconi. In de Verenigde Staten zagen we met de laatste regering Bush de opkomst van de zogenoemde neo-cons, neo-conservatieven. Ook nu winnen die weer snel aan invloed in zelfs nog radicaler vorm via de zogenoemde tea party.

Terzijde: met de term ‘populistisch rechts’ hebben we het eerste probleem al te pakken. Zijn deze partijen eigenlijk wel rechts? Op het gebied van immigratiepolitiek zeer zeker en ook als het gaat om criminaliteitsbestrijding, maar deze partijen zijn vaak tegen de ontmanteling van de verzorgingsstaat, waarmee ze soms links in het traditionele politieke spectrum staan.

Is het erg dat ‘populistisch rechts’ (ik blijf de term maar gebruiken bij gebrek aan een betere) in opkomst is in Europa? Moeten we te hoop lopen tegen de opkomst van ‘populistisch rechts’, of is het een gewone verschuiving, die binnen een democratie nu eenmaal voorkomt en die je als goed democraat moet accepteren? Is er een parallel met de jaren dertig van vorige eeuw, toen de opkomst van het nationaal-socialisme in Duitsland te laat werd herkend voor wat het was?

Ik wil hier allerminst een parallel trekken tussen de nationaal-socialisten en de ‘populistisch rechtse’ partijen van nu. Dat is een andere discussie. Ik wil hier alleen de vraag stellen of de afwachtende en passieve houding van de mensen toen vergelijkbaar is met die van nu.

Anti-democratisch
Het probleem is dat de ‘populistisch rechtse’ partijen van nu in veel opzichten anti-democratisch zijn. Democratie is niet, zoals deze partijen denken een kwestie van ‘de meeste stemmen gelden’. Democratie impliceert, naast het idee dat het volk beslist, ook dat je ten allen tijde de rechten van minderheden respecteert. Democratie mag nooit uitmonden in de ‘tirannie van de meerderheid’.

Partijen als de PVV negeren dat principe bewust, al was het maar om wille van de gemakkelijke, populistische verkiezingsslogans.

In Italië is goed te zien waar een bewind van ‘populistisch rechts’ toe leidt. De pers is daar gekneveld, kritische journalisten worden ontslagen. Er zijn wetten geïntroduceerd, die Berlusconi en kompanen moeten vrijwaren van gerechtelijke vervolging. Rechters staan onder politieke druk. Italië zet, net als Frankrijk en andere landen, roma als groep uit, wat gewoon discriminerend is.

Ook de Verenigde Staten onder de regering Bush hebben laten zien waar we heen gaan als ‘populistisch rechts’ aan de macht komt. Minachting voor de privacy onder het mom van terrorismebestrijding, jarenlange opsluiting van verdachten zonder enige vorm van proces (Guantánamo Bay), ten oorlog gaan op basis van vervalste informatie en ga zo maar door. Zonder goede informatie is democratie onmogelijk, omdat je dan niet weet waarop je politieke oordelen moet baseren.

Immigratie
Terwijl het waar is dat vroeger de problemen, die massale immigratie van laag opgeleide mensen met zich mee brengt, niet benoemd mochten worden, omdat dat politiek incorrect gevonden werd, zijn de ‘populistisch rechtse’ partijen nu doorgeslagen naar de andere kant. Ze benoemen de problemen rond immigratie in grove, generaliserende termen.

Grove generalisaties, waarmee ‘populistisch rechts’ de problemen rond immigratie meent te moeten benoemen, gaan in tegen de principes van de rechtsstaat en, veel erger, het zet bevolkingsgroepen tegen elkaar op. Het is nooit vruchtbaar om hele bevolkingsgroepen en hun godsdienst in grove, generaliserende termen te veroordelen voor de misdaden van een minderheid.

Integendeel, het is maatschappelijk gezien contraproductief. Het vergroot het gevoel van uitsluiting bij minderheden en daarmee de spanningen in de samenleving. Politiek bedrijven met dergelijke slogans blijkt evenwel zeer lucratief als het gaat om het verwerven van politieke aanhang.

Rechtsstatelijke nuances, bijvoorbeeld dat je illegale roma op individuele basis uit mag zetten als ze overlast veroorzaken of crimineel zijn, maar niet als groep, zijn aan ‘populistisch rechts’ niet besteed.

Zo is ook het voorstel van de PVV om Nederlanders van Marokkaanse afkomst, die in aanraking komen met justitie, dubbel te straffen door ze na hun gerechte straf hun Nederlandse paspoort af te nemen en naar Marokko te sturen, per definitie discriminerend. Je straft ze immers anders dan autochtone Nederlanders.

Zijn ‘Italiaanse toestanden’, een geknevelde pers, niet-onafhankelijke rechters, discriminatie van minderheden en zo voort, het voorland van Europa, als ‘populistisch rechts’ aan de macht komt?

‘Populistisch rechts’ wil inderdaad graag een bewind à la Berlusconi vestigen. Luister naar de tirades van de PVV tegen de journalistiek, de linkse kerk, de rechterlijke macht en buitenlandse immigranten (die vaak zelfs geen buitenlanders meer zijn!).

Velen hopen dat de opkomst van ‘populistisch rechts’ een tijdelijk fenomeen zal zijn. Een strobrand die snel uitdooft. Dat lijkt niet heel waarschijnlijk. Populistisch rechts is nog steeds in opmars, hoewel sommige partijen, zoals het Vlaams Belang in België, steun verliezen. Ook zien we, bijvoorbeeld in Frankrijk, dat centrum-rechts ‘populistisch rechtse’ trekken krijgt. De centrumrechtse regering van president Sarkozy zet groepen roma uit, wat in een rechtsstaat niet zou moeten kunnen. Frankrijk is trouwens niet het enige land.

Wat te doen?
Hoe moeten we ons te weer stellen tegen de opkomst van partijen, die zich weinig gelegen laten liggen aan democratische en rechtsstatelijke beginselen? Actiegroepen ‘stop de verrechtsing’ oprichten? Met ‘populistisch rechts’ in discussie gaan op de manier van Alexander Pechthold van D66? Moeten we ons gaan bedienen van dezelfde kwalijke debatingtrucs, die ‘populistisch rechts’ gebruikt?

Internet zou hier nieuwe mogelijkheden moeten bieden, maar ik zie nog niet goed hoe dat ‘populistisch rechts’ zal stoppen. In Italië zou filosoof en komiek Beppe Grillo via zijn weblog een beweging tegen Berlusconi hebben ontketend, die nu al in een groot aantal gemeentes raadsleden heeft. Ik hoop het van harte, maar het is maar de vraag of dat veel verder gaat en de Berlusconis van deze wereld kan stoppen.

Media
Hoewel de macht van de media niet overschat moet worden (onderschatten is ook dom), heeft de journalistiek in deze een belangrijke taak. Goede informatie is immers essentieel voor een democratie.

Zonder (partij)politieke standpunten in te nemen, moeten de media politici, waaronder die van ‘populistisch rechts’, veel vaker bevragen over hun standpunten, zodat het voor de kijker en luisteraar (vooral de audiovisuele media zijn hier van belang) duidelijk wordt, waar de voorstellen van politici toe leiden.

In het geval van ‘populistisch rechts’ wordt bijvoorbeeld vrijwel nooit gevraagd “dus u wilt Nederlandse Marokkanen dubbel straffen” en “is dat niet discriminerend?”. Een Wilders zal dan waarschijnlijk zeggen “dat moet dan maar” of woorden van die strekking. Dat maakt tenminste duidelijk dat er iets aan het veranderen is.

Het zal zoeken zijn naar de juiste methodiek in deze, net als je in het onderwijs naar methoden zoekt om ingewikkelde dingen duidelijk te maken. Het gebrek aan doorvragen (een snelle quote wordt vaak genoeg gevonden), dat nu de gangbare praktijk is in nieuwsprogramma’s op radio en tv, laat politici (van alle kleuren) veel te gemakkelijk weg komen met (populistische) oneliners.

De media moeten alleen al meer context bieden dan ze nu doen, omdat de vergrootglaswerking van die media (media-aandacht maakt kleine zaken vaak groter dan ze zijn) anders de overhand krijgt. Zoals bij die dominee in de binnenlanden van de Verenigde Staten met wel vijftig aanhangers, wiens ‘verbrand-een-koran-dag’ wereldwijd nogal hetzerige aandacht kreeg, doordat talloze media het bericht zonder context de wereld door kopieerden.

Verzet is nodig
Er staat heel veel op het spel. De verworvenheden van de democratische verzorgingsstaat zijn het meer dan waard om voor op te komen en ze worden in rap tempo ontmanteld. Die verzorgingsstaat, die in de vorige eeuw is opgebouwd, gaat ervan uit dat er een algemeen belang is, dat voor een deel boven het individuele belang gaat. Over de precieze invulling van dat beginsel is natuurlijk wel discussie mogelijk. Dat idee van een algemeen, maatschappelijk belang lijkt naar de achtergrond te zijn verdwenen en de hang naar persoonlijke vrijheid, materieel gewin en vermaak (consumentisme) lijkt nu de overhand te hebben. De in de vorige eeuw gevestigde principes van solidariteit met de minder bedeelde medemens en met minderheden lijken er niet meer toe te doen, als je naar ‘populistisch rechtse’ politici luistert. In luttele tientallen jaren is er veel veranderd.

Blijkbaar weten we niet goed hoe we ons tegen die ontwikkeling kunnen verzetten. Zo is er ook maar weinig woede over de financiële sector, die ons een economische crisis heeft bezorgd van ongekende omvang. Nu de banken en verzekeringsmaatschappijen door willen gaan alsof er niets gebeurd is en alsof zij niet de oorzaak zijn van de crisis, lopen we niet te hoop. Waarom worden we niet kwaad?

Op dezelfde manier laten we ‘populistisch rechts’ zijn gang gaan. We discussiëren wel, maar doen niets. Dat zou wel eens heel slecht kunnen uitpakken. Waar te beginnen?

Zie ook Ill Fares the Land van Tony Judt en discussie over dat boek.

Meer opinie | Meer mediacommentaren | Contact