Braziliaanse cinema:
Que horas ela volta? | Hoe laat komt ze terug?
Bert Ernste
September 2015
De film Que horas ela volta? (Hoe laat komt ze terug? | The second mother) (2015) legt een ongemakkelijke waarheid bloot: Brazilië is ondanks de ogenschijnlijk gemakkelijke omgang tussen klassen, rassen en sociale groepen nog steeds een klassenmaatschappij. Het voorstel om een metrostation te openen bij de rijke wijk Higienópolis bijvoorbeeld, leidde enkele jaren terug tot verschrikte reacties van de rijke bewoners, want dan zou ‘een ander soort mensen’ de wijk al te gemakkelijk kunnen bereiken.
Que horas ela volta? gaat over een inwonend dienstmeisje, Val, dat door dat inwonen in een piepklein kamertje achterin het huis al jaren lief en leed met de familie deelt. De tienerzoon, Fabinho, is vrijwel geheel door Val opgevoed en komt, zo groot als hij nu is, nog steeds bij haar in bed liggen als hij niet kan slapen.
Dan krijgt Val een telefoontje dat haar dochter, die ze ooit achter moest laten in het noordoosten van Brazilië om geld te gaan verdienen in São Paulo. De dochter heeft haar middelbare school afgerond en komt naar São Paulo om daar toelatingsexamen voor de universiteit te doen. Of ze tijdelijk bij Val kan verblijven. Dat mag van de vrouw des huizes, want “je bent familie. Ik koop een matras voor je”.
Dochter Jéssica arriveert en wordt voorgesteld aan de familie. Die leidt haar rond in het huis, waarbij ze ook bij de logeerkamer komen. “Ideaal om te studeren”, zegt Jéssica. Moeder Val schrikt zich rot, want dat doorkruist de verhoudingen. Het is de bedoeling dat haar dochter bij haar in haar kleine slaapkamertje slaapt op een matras op de grond. De heer des huizes vindt het echter prima dat Jéssica de logeerkamer neemt, de meer statusbewuste vrouw des huizes ziet het met lede ogen gebeuren.
In Brazilië is het fenomeen van het inwonende en daardoor bijna dag en nacht beschikbare dienstmeisje nog steeds wijd verbreid. In West-Europa kennen we het vrijwel alleen van de incidentele verhalen over akelige uitbuiting van vaak Filipijnse dienstmeisjes bij het corps diplomatique. Al zal het wel meer voorkomen dan we weten.
De film Que horas ela volta? laat prachtig zien hoe de verhouding tussen de gegoede burgers en hun inwonende dienstmeisjes in deze tijd niet meer zo vanzelf spreekt. Regisseur Anna Muylaert heeft daarbij bewust vermeden om van de werkgevers van Val nare uitbuiters te maken. Ze wil juist laten zien dat heel normale gezinnen er nogal vanzelfsprekend vanuit gaan dat hun personeel voor ze klaar staat.
Vals dochter Jéssica doorkruist die vanzelfsprekende verhoudingen. Zo wordt ze door de zoon des huizes en een vriendje speels in het zwembad gegooid. Waarop Fabinhos moeder het zwembad laat schoonmaken, want “er heeft een rat in gezwommen”.
Jéssica probeert haar moeder te laten zien dat de verhoudingen scheef zijn en dat ze helemaal niet echt bij het gezin hoort, zoals de gegoede familie vaak zegt. Val heeft bijvoorbeeld nog nooit gebruik gemaakt van het zwembad. Dat zou ook helemaal niet in haar opkomen. Daar tussendoor spelen ook de moeder-kindverhoudingen: die van Val die haar dochter moest achterlaten om haar financieel te kunnen onderhouden en die van de vrouw des huizes die de opvoeding van haar zoon grotendeels aan haar dienstmeisje overliet.
Ik zal de afloop van de film hier niet verklappen, ga hem vooral zien. Hij is een niet nadrukkelijke aanklacht tegen de nog steeds feodale verhouding tussen de gegoede burgers en hun personeel. Niet nadrukkelijk, maar juist daardoor blijft hij goed hangen. Het zijn ogenschijnlijk hele normale, redelijk aardige mensen die niet meer doorhebben hoe scheef de verhoudingen zijn. Muylaert heeft vermeden er een pamflettistische film van te maken met een simpel goed-foutschema. Onder Brazilianen heeft de film veel losgemaakt.
Que horas ela volta? won onder meer de C.I.C.A.E. Award op het filmfestival Berlijn en de Special Jury Prize op het Sundance Filmfestival. Warm aanbevolen.
Interview met regisseur Anna Muylaert (met filmfragmenten).
Index Braziliaanse cinema | Meer Brazilië | Contact