De erfenis van een niet zo linkse president

Bert Ernste

September 2010

Brazilië heeft op vele terreinen vooruitgang geboekt gedurende de laatste tien - twaalf jaar. De armoede is minder geworden, de verschillen tussen arm en rijk zijn iets kleiner geworden, maar horen nog steeds tot de grootste er wereld. Een aantal structurele hervormingen, zoals die van de gezondheidszorg, het onderwijs en het (groot)grondbezit laten nog op zich wachten.

Verkiezingen
Op zondag 3 oktober 2010 kiezen de Brazilianen een nieuwe president, 27 gouverneurs (van 26 deelstaten en van het federale district, waar de hoofdstad Brasília ligt), een nieuwe tweede en eerste kamer (Câmara dos Deputados en Senado Federal) en de leden van de parlementen van de deelstaten. President Luiz Inácio Lula da Silva van de Arbeiderspartij (PT, Partido dos Trabalhadores) is na twee ambtstermijnen niet meer herkiesbaar. Een balans van acht jaren presidentschap van president Lula.

In onze tijd kijken de meeste mensen niet meer naar partijen en programma’s, maar naar personen. “Hoera! Eindelijk een linkse president”, dachten velen, toen oud-vakbondsleider Lula in 2002 aan de macht kwam. “Oh, jé! Een linkse president, nu gaat onze economie naar de knoppen”, dachten vele anderen, die bang waren voor links. Toch had Lula al ruim voordat hij verkozen werd, aangegeven dat hij op economisch gebied het beleid van zijn voorganger, de sociaal-democraat Fernando Henrique Cardoso zou voortzetten.

Liberaal economisch beleid
Zij die bang waren voor een linkse president, bleken niets te hoeven vrezen. Economisch gezien heeft Lula geen links beleid gevoerd, maar het economisch beleid van zijn voorganger, gericht op stabiliteit, met succes voortgezet. Daarbij had hij het aanvankelijk gemakkelijk, omdat hij de economische wind in de zeilen had. Toen de wereldwijde financiële crisis zich aandiende, bleek Brazilië redelijk goed bestand tegen de economische gevolgen daarvan. Dat kwam doordat de economische groei in Brazilië grotendeels gebaseerd was op de steeds grotere interne markt en doordat de regering Lula met grootschalige investeringen in de infrastructuur en een aantal belastingmaatregelen de economie een extra impuls gaf.

Geen structurele hervormingen
De meeste mensen, die hoopten dat president Lula sociale hervormingen zou doorvoeren en eindelijk de steeds slechter wordende gezondheidszorg, het onderwijs en het (groot)grondbezit zou hervormen, kwamen evenwel bedrogen uit.

Vanwege die veel te grote aandacht voor personen, vergat bijna iedereen, zowel ter linker als ter rechterzijde van het politieke spectrum, dat de regering Lula in het parlement slechts over een minderheid beschikte. In de Câmara dos Deputados beschikte de Arbeiderspartij sinds de verkiezingen van 2006 over 15 procent van de stemmen, in de Senaat was dat 19 procent. Zelfs een president, die met grote meerderheid van de stemmen is gekozen, heeft dan een probleem bij het uitvoeren van zijn beleid. Er zijn wel commentatoren, die stellen dat Lula zijn populariteit te weinig heeft uitgebuit, maar zijn regering moest voortdurend coalities aangaan. Daarbij liet de Arbeiderspartij zich al in Lula’s eerste ambtsperiode verleiden tot grootschalige corruptie, waarbij maandelijks vorstelijke bedragen werden uitgekeerd aan parlementariërs, die het beleid van Lula steunden. De affaire van de zogenoemde mensalão (groot maandbedrag).

Corruptie
De corruptie van de regering Lula was een schok, vooral omdat de arbeiderspartij -toen ze in de oppositie zat- altijd de eerste was om ethische betogen te houden en corruptie aan de kaak te stellen. Corruptie blijkt echter endemisch in de Braziliaanse politiek. Het valt niet goed te praten, maar wie beleid wil voeren in Brazilië heeft weinig keus. President Lula bleek in staat om zich net ver genoeg van het corruptieschandaal te houden om in 2006 toch herkozen te worden. Veel Brazilianen, die Lula hadden gesteund, hadden wel begrip voor de corruptie. “Nu is het onze beurt, dat is normaal”, moeten velen gedacht hebben.

In deze parlementaire context is het even begrijpelijk als teleurstellend, dat ook Lula’s regering de grote problemen van Brazilië: gezondheidszorg, onderwijs, landhervorming niet heeft aangepakt. Het valt overigens te betwijfelen of een regering van een andere politieke kleur dat wel had gekund.

Armoedebestrijding
De regering Lula boekte ondertussen wel succes met de armoedebestrijding. Indrukwekkend grote aantallen arme Brazilianen konden dank zij een baan toetreden tot de middenklasse en een huis en een auto kopen. In São Paulo stegen de prijzen van appartementen daardoor schrikbarend en de auto-industrie draait op volle toeren, ten tijde van de economische crisis gesteund door belastingmaatregelen. De sociale programma’s van de regering Lula, zoals de Bolsa Família, waarbij gezinnen steun krijgen als hun kinderen naar school gaan, hebben, ondanks uitvoeringsproblemen (en ook daar soms corruptie), succes gehad. Hoewel in Brazilië de verschillen tussen arm en rijk nog steeds tot de grootste van de wereld behoren zijn ze wel wat kleiner geworden. Daarbij zijn de rijken in Brazilië overigens ontzien.

Regenwoud, indianen, landhervorming
Volgens de laatste cijfers gaat de ontbossing van het Braziliaanse regenwoud minder snel dan voorheen. Ook daar heeft de regering Lula enige vooruitgang geboekt, mede dank zij de economische groei, die arme Brazilianen meer kansen biedt op banen in de industrie.

Voor wat betreft de bescherming van de indianen in Brazilië is er betrekkelijk weinig veranderd tijdens het bewind van president Lula. De infrastructurele werken, die de regering stimuleerde om de economische crisis het hoofd te bieden, zoals het verleggen van de loop van de rivier São Francisco, gaan nog al eens ten koste van lokale indianengemeenschappen.

Een nieuwe bedreiging vormt de vraag naar biobrandstof. De regering Lula spant zich internationaal sterk in om Brazilië tot de grootste leverancier van ethanol te maken. De productiewijze is evenwel zeer milieuonvriendelijk (afbranden om oogst te vergemakkelijken) en ongezond voor de arbeiders op de suikerrietplantages. Deze branche is bovendien een extra argument om het grootgrondbezit in Brazilië, dat nog stamt uit feodale tijden, niet aan te pakken.

Raciale democratie?
Brazilië staat bekend als een raciale democratie, waar de afstammelingen van de slaven goed geïntegreerd zijn in de samenleving. Oppervlakkig gezien is dat misschien wel zo, maar onderhuids is er toch nog veel racisme en de zwarte bevolking is sterk oververtegenwoordigd onder de armen en in de krottenwijken.

De regering Lula heeft daarom een aantal emancipatorische maatregelen genomen, waaronder een quoteringssysteem voor universiteiten. Die moeten nu verplicht een percentage zwarte studenten aannemen. In de Verenigde Staten heeft zo’n systeem van positieve discriminatie vrij goed gewerkt. In Brazilië zijn er echter de nodige problemen bij de uitvoering. In de beeldvorming helpt het ook niet dat de commissies, die bepalen wie zwart is en voor zo’n plaats met beurs in aanmerking komt, geen verantwoording hoeven af te leggen.

Het zou veel beter geweest zijn als die plaatsen en beurzen toegekend zouden worden aan jongeren uit gezinnen met een (zeer) laag inkomen en niet op basis van ras. Het beoordelen van reëel inkomen in een land met een enorme informele sector geeft echter ook uitvoeringsproblemen.

Revanchisme
Het is opvallend dat op Braziliaanse internetfora even fel wordt gediscussieerd als in Nederland over Wilders en islam. Het is blijkbaar een internationale trend: groepen, die zich voorheen niet vertegenwoordigd voelden door de elite, regeren nu fel op alles wat volgens hen aan die elite herinnert, daarbij niet gestoord door feiten of logica. Sommigen menen dat de houding van de Arbeiderspartij van Lula (“nu is het onze beurt”) dat versterkt heeft. Het populisme heeft een naar soort revanchisme opgewekt, ook in Brazilië ondanks de toegenomen welvaart. Leidt dat straks tot een gevaarlijk soort opstand of een uitholling van de democratische rechtsstaat, of ontstaan er een nieuw evenwicht en redelijkheid in de verhoudingen? Ik waag mij niet aan voorspellingen, niet voor Brazilië en niet voor Europa.

Dilma Rousseff
De combinatie Lula / economische groei is alles bij elkaar voor Brazilië niet slecht geweest. De kans is daarom groot dat de presidentskandidaat van de Arbeiderspartij, Dilma Rousseff, zondag (of in de tweede ronde) de verkiezingen zal winnen. Zal zij wel de gezondheidszorg, het onderwijs en de landhervorming durven en kunnen aanpakken? Brazilië snakt ernaar.

Meer Brazilië | Index artikelen | Contact