‘De Maia’s’ van Eça de Queiroz:
Fraaie roman over een ingedommelde samenleving

Bert Ernste

Blik op Portugal, maart 2009

Het was, zeker toen ik in Lissabon woonde (jaren ’80 vorige eeuw), een thema onder Portugese intellectuelen: Portugals achterlijkheid. Of achterlijkheid, eigenlijk meer het gevoel dat de grootsheid van koloniale wereldmacht met alles wat dat met zich meebrengt aan geldelijke en culturele rijkdom voorbij was en nooit meer terug zou komen. Is dat met Portugals toetreding tot de Europese Unie veranderd?

‘Portugal is verloren,’ was de algemene gedachte, het brengt niets origineels meer voort. ‘Hier wordt alles geïmporteerd. Wetten, ideeën, filosofieën, wetenschappen, manieren, grappen, alles komt in kisten met de pakketboot.’ Deze citaten komen uit De Maia’s, de mooie roman van José Maria Eça de Queiroz, en dateren zelfs van lang voordat Portugal zijn koloniën verloor. De lamlendigheid sloeg blijkbaar veel eerder toe. Het boek verscheen voor het eerst in 1888.

Sommigen zeggen dat Portugal zijn koers kwijt raakte, toen koning Sebastião in 1578 de slag bij Alcácer Quibir verloor en sneuvelde. De Portugese troon viel toen bij gebrek aan erfgenamen toe aan de koning van Spanje. Hoewel het lichaam van Sebastião werd gevonden, geloofde het volk niet dat hij dood was. Sedertdien zouden de Portugezen gelaten wachten op de terugkeer van Sebastião, die het land opnieuw zal opstoten in de vaart der volkeren.* Er zit ongetwijfeld iets folkloristisch in dit verhaal, maar een feit is dat de Portugezen iets gelatens hebben (of is het hadden?).

De Maia’s gaat over Carlos de Maia, afkomstig uit een rijke, aristocratische familie. Zijn vader pleegde zelfmoord, toen zijn moeder er met een knappe Italiaan van door ging. Carlos wordt opgevoed door zijn grootvader en hij gaat later medicijnen studeren in Londen. Als Carlos terugkomt in Portugal is hij vol grootse plannen. Hij richt een praktijk in, meubileert die met luxe meubels inclusief een rustbank, maar het loopt niet hard met zijn patiënten en de praktijkruimte is al snel vooral een liefdesnest.

Liefdesaffaires
De liefdesaffaires van Carlos de Maia en zijn vriendenkring maken een groot deel van het boek uit. Die affaires zijn hun belangrijkste tijdverdrijf. Een van de vrienden is João de Ega, een ironisch zelfportret van Eça de Queiroz. Zijn literaire projecten leiden tot weinig. Een andere vriend, Tomás de Alencar, maakt romantische versjes in een achterhaalde stijl. Dâmaso Salcede doet naast het beminnen van al dan niet getrouwde vrouwen zelfs helemaal niets anders.

Carlos wil moderne geneeskunde bedrijven en richt naast zijn praktijk ook een laboratorium in. Ook hier spaart hij kosten noch moeite, maar uiteindelijk doet hij maar heel weinig onderzoek. Hij schrijft verheven artikelen voor een medisch tijdschrift, maar houdt daar al snel mee op als hij kritiek krijgt.

Verder zijn Carlos en zijn vrienden salonrevolutionairen, die tijdens het drinken van hun wijn of cognac graag de namen laten vallen van socialisten als Proudhon en Spencer. Parijs vinden ze maar decadent, alles wat Engels is vinden ze reuze chic. Portugal krijgt er zoals gezegd flink van langs als het land dat geweest is, maar die kritiek heeft een nogal ritueel karakter. Het windt de vrienden niet echt op dat Portugal er zo voor staat.

De Maia’s is een typisch negentiende-eeuwse roman, met vrij uitvoerige beschrijvingen van kleding en interieurs. Ook spelen eer en fatsoen een grote rol, zo nu en dan dreigt iemand met een duel, maar dat is allemaal minder scherp dan in Engelse romans uit dezelfde periode. Laat dat u vooral niet ontmoedigen om het boek te lezen, het draagt allemaal bij aan het indringende beeld van Portugal en de Portugese elite dat Eça de Queiroz schept.

Carlos de en zijn vrienden flierefluiten dus wat door het leven en hebben diverse affaires met getrouwde vrouwen, soms terwijl ze de beste maatjes zijn met de bedrogen echtgenoot. Een van de problemen van de vrienden is hoe ze op een elegante, gemakkelijke manier van relaties af kunnen komen, als de verveling toeslaat.

Melodramatische ramp
Dan ontmoet Carlos op een dag de liefde van zijn leven, Maria Eduarda. Het is een hele psychologische worsteling voor Carlos om te besluiten om Maria Eduarda ten huwelijk te vragen. Het gaat in tegen zijn leefstijl. Daarna volgt er een ‘melodramatische ramp’, zoals Eça de Queiroz zelf zei. Die zal ik niet verklappen. Lees het boek, het is zeer de moeite waard. Je leeft gemakkelijk mee met de hoofdpersonen, ondanks (dank zij?) hun wat landerige leefstijl. Ik sluit me graag aan bij Ger Groot in zijn recensie in NRC Handelsblad (die de melodramatische ramp wel verraadt): een ‘sublieme roman over een ingedommelde samenleving’. En over een dramatische liefde.

De Maia’s was bedoeld als afsluiting van een twaalfdelige reeks, waarin Eça de Queiroz de Portugese samenleving wilde weergeven in al zijn facetten, vergelijkbaar met Balzacs La comédie humaine en Zolas Les Rougons Macquart. Er verschenen maar twee delen van de geplande reeks: De Maia’s en De hoofdstad, bedoeld als het eerste deel van de reeks, dat verscheen in 1925, vijfentwintig jaar na de dood van Eça de Queiroz.

Eça de Queiroz: De Maia’s. Vertaling Harrie Lemmens. De Arbeiderspers, 651 blz. Euro 39,75.

* In de roman Philips Willem, De Spaansche Prins van Oranje; naar een oud Spaansch handschrift door Johan Brouwer (over de zoon van Willem de Zwijger, die aan het Spaanse hof opgroeit als een soort gijzelaar van koning Filips II) komt Sebastião daadwerkelijk terug, maar niemand wil hem (h)erkennen als de rechthebber op de Portugese troon.

Meer boeken Portugal | Meer Portugal | Index artikelen | Contact