‘Pelgrimsreis’: fascinerende ontmoeting tussen Oost en West

Bert Ernste

Blik op Portugal, december 2008

Het is in dit tijdperk van televisie haast onmogelijk om nog iets totaal nieuws te zien. Het blijft natuurlijk een geweldige ervaring om door de rimboe van Thailand te trekken, of groot wild in Afrika in het echt te zien, maar je hebt altijd al een idee van wat je te wachten staat. Dat was in de tijd van de ontdekkingsreizen heel anders. Europeanen met de Spanjaarden en Portugezen voorop (al snel gevolgd door de Britten en Nederlanders) ‘ontdekten’ de wereld overzee en kwamen heel veel totaal nieuwe dingen tegen. Marco Polo en andere landreizigers waren hen al voorgegaan.

Een beroemd boekwerk van zo’n reiziger is Pelgrimsreis (Peregrinação) van Fernão Mendes Pinto, in de mooie Nederlandse vertaling van Arie Pos een kloek boekwerk van 631 pagina’s plus inleiding en index. Het speelt in de zestiende eeuw (1537 — 1558), maar verscheen om onbekende redenen pas in 1614, dertig jaar na de dood van de schrijver.

Fantasie
Het is een bijzonder boek dat door de tijden heen heel verschillend is bekeken. Voor de lezer uit de zeventiende eeuw was het vooral een verhaal van een fantast. Het ging over schipbreuken, gevechten met piraten, oorlogen en rampen en beproevingen in verre streken met paleizen en tempels en onmetelijke rijkdom. Mendes Pinto speelt ook in op het bijgeloof van die tijden en de angst voor watermonsters en reuzen en het geloof in aardse paradijzen. Als vermakelijk avonturenverhaal was het boek in die tijd dan ook mateloos populair. Er verschenen onder meer vertalingen in het Spaans (1620), Frans (1628), Nederlands (1652), Engels (1653) en Duits (1671). Vertalers hadden in die tijd overigens een nogal vrije hand en pasten het boek aan de lokale omstandigheden aan. In protestantse streken werden de katholieke elementen bijvoorbeeld afgezwakt. Omdat het boek als een grote fantasie werd beschouwd werd een woordgrap gemaakt op de naam van de auteur: Fernão Mentes?Minto! (Fernão lieg je? Ik lieg!).

Historisch
Aan het einde van de negentiende eeuw begint men Pelgrimsreis anders te zien. De interesse voor en studie van niet-westerse culturen en de betrekkingen tussen Europa en het Oosten komen op. Uit onderzoek blijkt dan dat heel veel informatie in het boek van Mendes Pinto nauwkeurig en juist is. Dat geldt bijvoorbeeld voor de beschrijving van de Rooms-katholieke missie in Oost-Azië, de Javaanse oorlogen, de geschiedenis van Sumatra, Birma en Siam en de ontdekking van Japan.

Een grote verdienste van de schrijver is ook dat hij de Portugese expansie niet alleen schetst in de termen van de kroniekschrijvers, die vooral verhalen over helden en koningen. Mendes Pinto beschrijft ook de expansie van de avonturiers, die aan de ‘officiële’ expansie van verdragen met lokale vorsten en het vestigen van handelsposten vooraf ging. Hij vertelt van de avonturiers, de handelaars, die zich ver buiten de gevestigde handelsroutes vestigden in Oost-Azië voordat Portugal vaste voet kreeg in Zuid-China met de vestiging van het Portugese bewind in Macau (1557).

Literair / moralistisch
In de twintigste eeuw kwam er aandacht voor de maatschappijkritiek van Mendes Pinto. Zo zit er in de Pelgrimsreis een (overigens wel fictieve) passage, waarin de harde kant van de Portugese expansie aan de kaak wordt gesteld. De schrijver laat daar duidelijk zien dat wat vanuit Portugees perspectief vroom, rechtvaardig, edelmoedig en dapper lijkt, door de lokale bevolking ervaren wordt als roof en grove inmenging in hun zaken. Oosterlingen houden de Portugese indringers in het verhaal van Mendes Pinto dan ook hun eigen christelijke waarden voor. Zeker voor die tijd een opmerkelijk modern standpunt.

Mendes Pinto laat verder China zien als een ontwikkeld sociaal systeem, waar de overheid de banen op rechtvaardige wijze verdeelt, de rechtspraak niet corrupt is en op de markten eerlijke handelssystemen bestaan. In Europa is dat in die tijd vaak heel anders.

Vanwege deze morele standpunten wordt Mendes Pinto ook wel gezien als een van de humanisten en vergeleken met onder anderen Erasmus, Thomas More, Montaigne en Voltaire.

Dubbelzinnig
Toch blijft Pelgrimsreis een ietwat ongrijpbaar boek. Geen van bovenstaande visies op het boek overtuigt volledig. Het boek is daarvoor te dubbelzinnig. Zo is niet altijd duidelijk of de sociale kritiek van Mendes Pinto echt van hem is, of dat hij alleen verwoordt wat hij van de Oosterlingen hoort. De schrijver is niet echt gekant tegen de Portugese expansie. Ook is niet helemaal helder hoe de schrijver fictie en werkelijkheid zag. Uit enkele bewaarde brieven van Mendes Pinto valt op te maken dat hij sommige delen, die fictie zijn, zelf als werkelijkheid beschouwde. Hij maakte voor zijn boek niet alleen gebruik van zijn eigen ervaringen in de Oost, maar ook van geschreven bronnen en mondelinge overlevering. Die bronnen neemt hij blijkbaar voor waar aan.

Sommigen denken dat de dubbelzinnigheid van Mendes Pinto voortkomt uit het feit dat hij zelf een jood was, die gedwongen was om zich te bekeren tot het christendom. Dat zou moeten verklaren waarom de identiteit van de ik-figuur in het verhaal vaag blijft.

Aanbevolen
Hoe je het boek ook wilt zien, het is een interessante tegenhanger van de Lusíadas van Luis Vaz de Camões. Dat is een zuiver heldendicht, terwijl de Pelgrimsreis ook de keerzijden van de Portugese expansie laat zien. De Pelgrimsreis is in elk geval een klassieker uit de Portugese literatuur. Voor wie geïnteresseerd is in de verbazing waarmee Europeanen in de zestiende eeuw de wereld ‘ontdekten’ en voor wie houdt van op de werkelijkheid geënte avonturenverhalen een aanrader.

Meer koloniale geschiedenis | Meer boeken Portugal | Meer Portugal | Index artikelen | Contact